Το στίγμα, τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που σχετίζονται με τις ψυχικές νόσους, αποτελούν ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς, όσο και τις οικογένειές τους. Δυστυχώς, παρόλο που οι εποχές εξελίσσονται, η τεχνολογία και οι ιδεολογίες αλλάζουν με γρήγορους ρυθμούς, κάποια ουσιώδη ζητήματα παραμένουν σε ένα απαρχαιωμένο στερεοτυπικό στάδιο.
Στίγμα σημαίνει «κηλίδα», «ανεξίτηλο σημάδι», «λεκές». Το κοινωνικό στίγμα είναι ένας έντονα μειωτικός χαρακτηρισμός, που αποδίδεται σε κάποιον και από τον οποίο είναι πολύ δύσκολο να απαλλαγεί. Πρόκεται για μια ανεπιθύμητη, δυσφημιστική ιδιότητα που στερεί από κάποιον το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής και τον αναγκάζει να κρύψει την αιτία που προκαλεί αυτή την αντιμετώπιση. Εκτός από το κοινωνικό στίγμα, υπάρχει και ο αυτοστιγματισμός, δηλαδή το κοινωνικό βίωμα του ασθενή, που προκύπτει από την υιοθέτηση των αρνητικών στερεοτύπων που του αποδίδονται.
Σε διάφορες εποχές και κοινωνίες, πολλές ήταν οι ασθένειες που πήραν τον χαρακτήρα του «στίγματος», όπως ο καρκίνος, η φυματίωση και το AIDS. Ωστόσο, η πιο στιγματισμένη μεταξύ όλων είναι αναμφίβολα η ψυχική νόσος. Τη διαιώνιση του στίγματος, εκτός από την έλλειψη γνώσεων, έρχεται να εξηγήσει και η φυσική ροπή του ανθρώπου στο να διατυπώνει προκατειλημμένες και στερεότυπες εκτιμήσεις. Συχνά ο άνθρωπος οδηγείται σε αυθαίρετες εκτιμήσεις της πραγματικότητας, ιδιαίτερα υπό το καθεστώς έντονου άγχους και φόβου. Όταν μια έννοια είναι γενική και αόριστη, που δεν μπορεί πάντοτε να εξηγηθεί μέσω εργαστηρίων, όπως η ψυχική νόσος, προκαλεί φόβο καθώς δεν υπάρχουν «χειροπιαστές» αποδείξεις και μετρήσεις. Απόροια όλων των παραπάνω είναι οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα. Τα στερεότυπα, οι προκαταλήψεις και οι επακόλουθες διακρίσεις είναι τρεις έννοιες, που συνδέονται στενά με την έννοια του στίγματος.
Τα στερεότυπα είναι αρνητικές κρίσεις, που προκαθορίζουν τη συμπεριφορά μας, σύμφωνα με τις οποίες διάφορα χαρακτηριστικά αποδίδονται αυθαίρετα σε ομάδες ατόμων (π.χ. η αρνητική πεποίθηση, ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα). Προκατάληψη είναι γνώμη διαμορφωμένη εκ των προτέρων από επηρεασμό και χωρίς μελέτη του θέματος, κρίση η οποία έχει συναχθεί αυθαίρετα, χωρίς επαρκείς αποδείξεις (π.χ. αποδέχομαι την πεποίθηση ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα και τα φοβάμαι).
Διάκριση είναι η συμπεριφορά που ακολουθεί την προκατάληψη και είναι έκφραση αρνητικών απόψεων (π.χ. πιστεύω ότι τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνα, τα φοβάμαι και αποφεύγω να δουλέψω μαζί τους). Οι διακρίσεις έχουν αρνητικές συνέπειες στην πορεία της ψυχικής νόσου και μεγαλώνουν τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα άτομα αυτά στην προσπάθειά τους να επανενταχθούν στην κοινωνία. Ανεξάρτητα πάντως από το βαθμό διάκρισης που υφίσταται το άτομο, το υποκειμενικό βίωμα υποτίμησης και περιθωριοποίησης, είναι αυτό που επηρεάζει άμεσα την αυτοεκτίμησή του. Έτσι ο ασθενής εσωτερικεύει το στίγμα και αισθάνεται υποτίμηση, ντροπή και δυσφορία. Εμφανίζει επίσης συμπεριφορές απόσυρσης και απόκρυψης. Έτσι, εκτός από την ίδια τη νόσο, οι ψυχικά ασθενείς έχουν να αντιμετωπίσουν το κοινωνικό στίγμα, την προκατάληψη και το φόβο της κοινωνίας. Το χειρότερο από όλα είναι ότι οι άνθρωποι αυτοί συχνά αποφεύγουν να ζητήσουν βοήθεια απο ειδικούς, επειδή θεωρούν ότι μια τέτοια κίνηση προσυπογράφει τη σοβαρότητα της κατάστασής τους, με αποτέλεσμα να μην λαμβάνουν βοήθεια στην αρχική φάση σοβαρών καταστάσεων. Επίσης, όσοι ήδη αντιμετωπίζουν τέτοιου είδους προβλήματα, αποφεύγουν να τα γνωστοποιήσουν και να τα συζητήσουν στο συγγενικό, κοινωνικό και εργασιακό τους περιβάλλον, φοβούμενοι την απόρριψη. Σε πολλές περιπτώσεις, ο φόβος της ψυχικής διαταραχής δημιουργεί πολύ περισσότερα προβλήματα και από την ίδια τη διαταραχή.
Οι συνέπειες του στίγματος είναι αρκετές και διευρύνονται τόσο σε προσωπικό όσο και κοινωνικό επίπεδο. Καταρχήν, τα άτομα που αντιμετωπίζουν ψυχικές διαταραχές, βιώνουν έντονα συναισθήματα ματαίωσης, ντροπής και ανικανότητας και προτιμούν να απομονώνονται από την κοινωνία. Σε οικογενειακό επίπεδο, τα άτομα βιώνουν συνολικά το βάρος και τις συνέπειες των προκαταλήψεων και των διακρίσεων, ενώ παράλληλα έχουν να αντιμετωπίσουν το συναισθηματικό βάρος της νόσου του συγγενή, τη φροντίδα και την υποστήριξή του. Σε κοινωνικό επίπεδο, τα άτομα βιώνουν κοινωνική απομόνωση, περιορισμό στην έρευση εργασίας λόγω αρνητικής στάσης των εργοδοτών, προβλήματα στέγασης, ενώ υπάρχει τεράστια έλλειψη πόρων για τη δημιουργία υπηρεσιών ψυχικής υγείας.
Ωστόσο, υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε για να συνεισφέρουμε στη μείωση του κοινωνικού στίγματος. Πρώτα από όλα, πρέπει να δίνεται έμφαση στις ικανότητες και τα θετικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων ατόμων και όχι στους περιορισμούς. Επίσης, να ενθαρρύνουμε τη χρήση θετικών εικόνων για να αναφερόμαστε σε ανθρώπους με ψυχική νόσο και να υπογραμμίζουμε την πραγματικότητα, ότι η ψυχική νόσος μπορεί εύκολα να αντιμετωπιστεί. Η ανοικτή συζήτηση βοηθάει στο να έρθει το θέμα στην επιφάνεια και να φύγει από τα στενά προσωπικά όρια. Τέλος, είναι πολύ σημαντικό να αντικρούονται οι εσφαλμέννες αντιλήψεις που πολλές φορές παρουσιάζονται στα ΜΜΕ και να δημιουργούνται αρκετές ενημερωτικές, πολιτιστικές και επιστημονικές εκδηλώσεις, για να πληροφορείται ο κόσμος για τη φύση των ψυχικών διαταραχών και τους τρόπους αντιμετώπισης και προσέγγισης. Στην Ελλάδα, παρόλο που ακόμα χρειάζεται αρκετή προσπάθεια, έχουν ήδη γίνει αρκετές δράσεις για να μειωθεί το στίγμα. Από το 2004 μέχρι το 2014 λειτούργησε το πρόγραμμα «Αντι – Στίγμα» με σκοπό να ευαισθητοποίησει και να ενημερώσει την κοινή γνώμη, να βελτιώσει τις αντιλήψεις και τη στάση των ατόμων και να αναπτύξει δράσεις, για τη μείωση των προκαταλήψεων και των διακρίσεων. Σήμερα, γίνονται συνεχώς ενέργειες και δράσεις από επαγγελματίες ψυχικής υγείας, με σκοπό τη μείωση του στίγματος και την ίση αντιμετώπιση των ψυχικά ασθενών.
Είναι πολύ σημαντικό να καταπολεμάμε τις προκαταλήψεις και τα στερεότυπα και να μην ξεχνάμε ότι όλοι οι άνθρωποι αντιμετωπίζουμε προβλήματα, είτε αυτά είναι κοινωνικά, είτε προσωπικά είτε ψυχολογικά. Η σιωπή και η αδιαφορία, δεν βοηθάει ούτε στην πρόοδο και την εξέλιξη των κοινωνιών, αλλά ούτε και των συνανθρώπων μας. Όπως είπε και ο Goffman (1963)« Το στίγμα είναι μια κοινωνική κατασκευή, είναι η αντανάκλαση του ίδιου του πολιτισμού μιας κοινωνίας και όχι μια ιδιότητα των ατόμων». Το ζήτημα του αντιστιγματισμού είναι μια πρόκληση στα ιδανικά κάθε κοινωνίας, που θέλει να ονομάζεται δίκαιη, ανθρωπιστική και ευνοούμενη.
Από Τσιάκου Χρύσα
Ηλεκτρονική Εφημερίδα
